7
Allahın adı ilə
Təğənni etmək
1
odur ki, qina zamanı
2
ondan (insandan) müxtəlif səslər
zühur etsin. Bu təğənni uşaqlar və qadınlar tərəfindən icra olunduqda, onların
səsi nazik və aşağı olar. Kişilərdə isə əksinə, bəm səs daha çox üstünlük təşkil
edir. Həmçinin, nəfəsli və simli musiqi alətləri də müxtəlif səslərə malik olurlar.
Biz həmin səsləri iki qismə bölmüşük: Biri “zir” və digəri “bəm”. Bundan əlavə
bizim elm öyrənməyimiz üçün müxtəlif hərflər ixtira olunduğu kimi musiqi
elmi üçün də hərflər və işarələr icad edilmişdir.
Musiqi “səda” (səs) elmindən ibarətdir. Bunun da iki növü var: biri
nəfəsli musiqi və digəri simli musiqi alətləri. Bu elmi öyrənmək üçün onun
zir”, “bəm” və “miyanxanə”sinə düzəldilmiş və yazılmış hərf və işarələri yaxşı
öyrənib bilmək lazımdır.
Bu elmi ifadə etmək üçün çox düşündük, amma yeddi hərfdən (işarədən)
başqa bir şey tapa bilmədik. O hərf və işarələr bunlardır:
(
pu),
ٯ
(
ey),
٣
(
vi),
٦
(
bi),
ۄ
(
xu),
(
ni),
۸
(
bah).
Təğənni zamanı 7 dərəcə əvvəlki səsdən bəm oxumaq istənilsə, altına
kəsrə” qoymaqla onun əlamət və işarələri bunlardır:
ِ
ٯ
ِ
ِ
٣
ِ
٦
ۄ
ِ
ِ
ِ
۸
Əgər bundan daha aşağı və bəm olması istənilsə, hər hərf və işarənin altına
iki kəsrə qoyulur ki, 14 dərəcə bəm olsun. Bu şəkildə:
ٍ
ٯ
ٍ
ٍ
٣
ٍ
٦
ۄ
ٍ
ٍ
ٍ
۸
Əgər səslər aşağı salınmaq istənilsə, gərək hər hərf və işarənin altına
bir nöqtə qoyulsun ki, səsi 7 dərəcə yuxarı qaldırmağın lazım olması məlum
olsun. Bu qaydada:
ڊ
Hərgah səsin 14 dərəcə yuxarı qaldırılması istənilsə, o zaman hərflərin
altına iki nöqtə qoyulur. Bu şəkildə:
Səslərin əlamətləri, hərflərin (işarələrin) yuxarı qalxması və aşağı enməsi,
yüksəklik və alçaqlığını öyrəndik. Amma təğənni vaxtı görürük ki, bəzi
səslər yuxarı gedir, bəziləri ən yüksək tona qalxır, bəzisi miyanxanə
3
,
bəzisi
isə ən aşağı həddə düşür. Səsin yüksək olmasını, ən yüksək tonda olmasını,
bəzilərinin ləngiməsini, bəzilərinin isə tez keçməsinin əlamətləri bunlardır:
zəngulənin sonunun əlaməti dörd nöqtədir. Zəngulənin ortası iki nöqtə və
ya onun 1/4-i bir nöqtədir. Dörd nöqtəli zəngulə işlədilsə, onun əlaməti bu
cürdür: “o”. Onun yarısının əlaməti iki (..) nöqtədir. Onun 1/4-nin əlaməti bir
(.)
nöqtədir. Bundan daha aşağı 1/8 dörd nöqtəli olub, onun əlaməti budur:
(
).
Bu 1/16-in əlamətidir (
ﻭﻭ
). 1/32-
nin əlaməti bir ay şəklidir, 1/64-in əlaməti
isə iki ay şəklidir.
1
Təğənni etmək – mahnı ifa etmək
2
Qina zamanı – mahnı ifa edən zaman
3
Miyanxanə – orta