Qeyd etmək lazımdır ki, bəylərbəyi vəzifəsinin irsi olmadığına

baxmayaraq, faktiki olaraq bu vəzifəyə kübar feodal tayfalarının yaxın

çevrəsindən olan azərbaycanlılar təyin edilirdilər. Məsələn, Təbrizin və bütün

Cənubi Azərbaycanın hökmdarları Pornaklar nəslinə aid idilər (Pirbudaq xan,

Şahbəndə xan, II Pirbudaq xan, Rüstəmxan və digərləri). Qarabağınbəylərbəyi

qismində Gəncəyə adətən Qacarlar nəslinin eyni köklü nümayəndələri təyin

edilirdi (Ziyad oğlu Qacar, Məhəmməd Qulu xan Qacar). Şirvanın bəylərbəyi

Keyxosrov özünün demək olar ki, müstəqil fəaliyyəti ilə seçilirdi. Rusiyanın

İrandakı diplomatik nümayəndəsi (1717 – 1719-cu illər) A.P.Volınski artıq həmin

dövrdə Şirvanı İrandan fərqləndirərək göstərirdi ki, “Şirvan hakimləri... şah

xəzinəsinə özlərinin istədikləri qədər (...) göndərirlər”. (17) Təxminən həmin

illərdə Muğanda da “şah hakimiyyəti tanınmırdı”. (18)

Bütün bunlar özlüyündə Azərbaycan torpaqlarının İran dövlətindən

ayrılması prosesinin “müqəddiməsi” kimi qiymətləndirilə bilərdi. XVII əsrin

sonlarından başlayaraq İsfahanda mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi ilə yanaşı

həddən artıq güclü iqtisadi tənəzzül keçirən İran dövlətinin “ucqarlarla

əlaqələrinin itirilməsi” isə bu prosesi gücləndirən amillərdən biri idi. (19)

Artıq XVIII əsrin əvvəllərində mərkəzi əvvəlcə Xudatda, sonra isə Qubada

olan Quba xanlığının yaranması faktı deyilənlərin daha bir təsdiqidir.

* * *

Quba xanlığının sözün həqiqi mənasında əsasını Hüseyn Əli xan

qoymuşdur (1722-1758-ci illər), Quba xanlarının əcdadı isə Dağıstanın

tanınmış Qaytaq usmilərinin (hökmdarlarının) nəslindən olan I Hüseyn he-

sab edilir. Qaytaq tayfalarının iki qolu arasında qanlı ixtilaf zamanı sağ qalmış

və sonradan İsfahana köçmüş I Hüseyn burada tanınmış Qacar nəslindən

olan zəngin zadəganın qızı ilə evlənmiş və bu nikahdan oğlu Əhməd – Quba

xanlığının gələcək məşhur hökmdarı Fətəli xanın babası doğulmuşdur. I

Hüseyn igidliyinə və alicənablığına görə səfəvi Süleyman Şah tərəfindən

Qubada və Salyanda xan təyin edilmişdir. I Hüseyn Qubaya gəldikdən sonra

Xudatda qala tikdirmiş, bağlar saldırmış, Xudatı özünün iqamətgahı etmiş

və bu vilayəti 1680 – 1689-cu illərdə idarə etmişdir. I Hüseynin, habelə onun

oğullarının və nəvələrinin 1718-ci ilədək (Sultan Əhməd Xan öldürülənədək)

olan hakimiyyət dövrü əsasən Quba hökmdarlarının öz irsi mülklərini – Başlı

şəhərini qaytarmaq məqsədilə Qaytaq usmiləri ilə apardıqları müharibələrlə

yadda qalmışdır. Həmçinin belə bir rəvayət mövcuddur ki, I Hüseyn

İsfahanda olarkən şiəliyi qəbul etmişdir ki, bu da onun bütün gələcək nəsli

(həmçinin şiə) ilə Qaytaq usmiləri – ənənəvi sünnilər arasında çəkişmələrə

səbəb olmuşdur. (20) Bu müharibələr, bir qayda olaraq gah bu, gah digər

tərəfin qələbəsi ilə bitsə də, nəticədə Əhməd xan (I Hüseynin oğlu) və Sul-

1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman

əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi