Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə
14
edilməsi təkcə Fətəli xanın bilavasitə rəqiblərini – Qaraqaytaq usmisi
Əmir Həmzəni, Şamaxıdan Ağası xanı, Qarabağdan İbrahim xanı və Kartli-
Kaxetiyanın çarı II İraklini deyil, həm də 1763-cü ildə öz rəqibləri üzərində
qələbə çalaraq İranı yenidən birləşdirmiş, təmiz fars sülaləsi olan Zəndlərin
nümayəndəsi Kərim xan Zəndin şəxsində İranın mərkəzi şah hakimiyyətini
də narahat edirdi. Mənbələrdən göründüyü kimi, Kərim xan Zənd Gilan
xanı Hidayət xanın vasitəsilə “öz elçilərini Fətəli xanın yanına göndərmiş və
ona, Rusiyadan əl çəkəcəyi təqdirdə yüksək vəkillik dərəcəsinin veriləcəyini
bildirmişdir”. (33)
Burada Rusiyanın xatırladılması təsadüfi deyildi. Belə ki, rus qoşunla-
rının Fətəli xan üçün ən çətin bir dövrdə ona ciddi yardım göstərməsi və
Dərbəndin mühasirədən çıxarılması uğrunda dağıstanlılarla döyüşdə (1774-
cü il) qubalılarla birlikdə fəal iştirak etməsi hamıya bəlli idi.
Mümkündür ki, Kərim xan Zənd Fətəli xana belə təklifləri bir neçə
dəfə etmişdir və bunu Fətəli xan özü də təsdiqləyir: “Hazırda bütün İranın
hökmdarı olan Kərim xan məni öz xidmətinə və razılığa təhrik etmək niyyətilə
paytaxt şəhəri Şirazdan mənim yanıma bir çox hədiyyələrlə...və böyük pul
xəzinəsi ilə inandığı elçilərindən ibarət bir neçə adam göndərmişdir, amma
mən ... onu qətiyyən qəbul etmədim”. (34) Bu imtina Fətəli xana qarşı yenidən
hərbi əməliyyatların başlanması ilə nəticələnir və bu əməliyyatlarda onun
Azərbaycan xanlarından olan düşmənləri də iştirak edirlər. Lakin Kərim xan
Zəndin 1779-cu ildə vəfatı İranda mərkəzi hakimiyyətin yenidən zəifləməsinə
gətirib çıxardı və son nəticədə İran dövləti yenidən parçalandı.
Zəndlərin hakimiyyətini tanımayanların sırasında Qacarlar nəslinin
nümayəndəsi olan Ağa Məhəmməd xan da vardı ki, öz hakimiyyətini Mazan-
daranda möhkəmlədərək, onu İranın şimal əyalətlərində genişləndirməyə
başlayır və ilk olaraq Gilan xanlığına hücum edir. Öz ölkəsindən sıxışdırılmış
Gilanlı Hidayət xan Fətəli xan Qubalının yanında sığınacaq taparaq ondan
yardım istəyir. 1781-ci ilin yazında Fətəli xan Gilana yürüş təşkil edir. Bu
yürüşün ən diqqətəlayiq cəhəti ondan ibarət idi ki, ilk dəfə olaraq İranın şah
taxtına iddiaçı olan Qacara qarşı müharibədə Azərbaycanın demək olar ki,
bütün əyalətlərindən – Quba, Dərbənd, Bakı, Şamaxı, Cavad, Şəki, Qarabağ,
Talış və Ərdəbil xanlıqlarından olan hərbi qüvvələr və dəstələr birləşmişdi.
Bu yürüşdə həmçinin Tarkov Şamxalı və Qaraqaytak usmisinin qoşunları da
iştirak edirdilər... O dövrün mənbələrinin şəhadətinə görə “gətirilmiş bü-
tün qoşunlar daha çox Fətəli xanın cəhdləri sayəsində toplanmışdı, ümumi
komandanlığı isə Quba sərkərdəsi Mirzə bəy Bayat həyata keçirirdi”. (35)
Tanınmış Azərbaycan tarixçisi A.S.Sumbatzadənin fikrinə əsasən: “Gilana
yürüş iştirakçılarının belə mötəbər tərkibi şah İranına qarşı mübarizədə
azərbaycanlıların şüurunun yetkinlik dərəcəsini və birlik hissini nümayiş et-
dirirdi”. Məhz “Gilandakı qələbədən ruhlanan Fətəli xan Cənubi Azərbaycan