Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə
10
tan Əhməd (I Hüseynin nəvəsi) öldürülmüş, Sultan Əhmədin azyaşlı oğlu
Hüseyn Əli isə qohumları tərəfindən xilas edilərək, Axtıya aparılmışdır. 1718
- 1822-ci illərdə Qubada hakimiyyət Şirvanın Şamaxı şəhərini ələ keçirmiş
iki feodal – Qazıqumıklı Surxay xan ilə Müşkürlü Molla Hacı Davud arasında
bölüşdürülmüşdür.
Bu vaxt İran da təlatümlü günlərini yaşayırdı. 1721-ci ildə Mahmud
xanın başçılığı ilə üsyan qaldıran əfqan-gilzay tayfaları 1722-ci ildə Hüseyn
şahı devirməyə müvəffəq oldular. Lakin İranın əfqanlara tabe olmayan üç
şimal əyaləti – Gilan, Mazandaran və Cənubi Azərbaycan Hüseynin oğlunu,
Azərbaycan şəhəri Ərdəbildə oturmuş II Təhmasibi şah elan etdilər.
XVII əsrin sonunda – XVIII əsrin əvvəlində Azərbaycan torpaqları
artıq Rusiya dövlətinin diqqət mərkəzinə düşdü. Belə ki, I Pyotrun çarlıq
etdiyi dövrdə əhəmiyyətli dərəcədə güclənmiş Rusiyanın Qafqazın cənub
ərazilərində, xüsusilə də Azərbaycanda bol olan xammal mənbələrinə
ehtiyacı var idi. Xəzər sahilinin ələ keçirilməsi, Qafqaza, daha sonra isə Orta
Asiyaya doğru irəliləmək yolunda əhəmiyyətli addım kimi Rusiya imperato-
runun əsas strateji məqsədi olur. 1722-ci ilin yazında I Pyotr böyük qoşunla
Həştərxana doğru yürüş etdi, 1723-cü il yayın əvvəlində rus qoşunları
Dərbəndi tutdu, 17 iyulda isə rus hərbi gəmiləri Bakı buxtasına daxil oldular.
1723-cü ilin sentyabrında II Şah Təhmasib Rusiya ilə müqavilə bağladı və bu
müqaviləyə əsasən əfqanlara qarşı mübarizədə ona vəd olunan yardıma görə
Dərbənddən Astrabada qədər, yarımmüstəqil Quba xanlığının ərazilərinin də
daxil olduğu, Xəzərin sahilyanı torpaqlarını Rusiyaya güzəştə getdi. Həmin
vaxt Qubanı (Şirvanın tərkibində) ələ keçirmiş Surxay xan və Hacı Davud isə
öz üzərilərində 1723-cü ildə İran ilə müharibəyə başlayan Sultan Türkiyəsinin
hakimiyyətini tanıdılar.
Xəzəryanı ərazilərdə Rusiya dövlətinin uğurlarından narahat olan
Osmanlı imperiyası öz qoşunlarını Cənubi Qafqaz ərazilərinə göndərdi və
1724-cü ildə İrəvanı, sonra isə Həmədan şəhərini ələ keçirdi. 1724-cü ilin 23
aprelində Türkiyə ilə Rusiya arasında Konstantinopol müqaviləsi bağlandı.
Bu müqaviləyə əsasən Türkiyə Xəzəryanı torpaqları Rusiyanın ərazisi kimi
tanıdı, Rusiya isə Türkiyənin qərbi İranı işğal etməsinə öz razılığını verdi.
1725-ci ilin avqustunda türklər Gəncəni, sonra Təbrizi, payızda isə Ərdəbili
və Qəzvini tutdular. 1727-ci ildə Türkiyə İsfahanda taxtı ələ keçirmiş Əşrəf ilə
müqavilə bağladı. Bu müqaviləyə əsasən Türkiyə yalnız Rusiya ilə bağladığı
Konstantinopol müqaviləsində nəzərdə tutulmuş bütün torpaqlara deyil,
həm də Zəncan, Qəzvin, Sultaniyyə, Təbriz və hətta Xuzistana sahib oldu.
Beləliklə, Rusiyanın himayəsi altında qalan Quba xanlığının da daxil
olduğu Xəzəryanı torpaqlar istisna olmaqla, Azərbaycanın demək olar ki,
bütün ərazisi yenidən Sultan Türkiyəsinin əlinə keçdi. 1726-cı ildə Rusiya
dövləti Quba xanlarının varislik hüquqlarını tanıyaraq, Rusiyaya sədaqət andı